Geperste leemstenen dragen bij aan een gezond binnenklimaat, met een goede vochtregulering, warmteaccumulatie en geluidsisolatie. Geperste leemstenen zijn zelfs geschikt voor buitengebruik als ze worden gestabiliseerd met kalk of cement.
Uit Emmen komt echte Nederlandse leem, zowel in de vorm van leemstuc als in de vorm van leemstenen. Het leem wordt ter plaatse gewonnen – bijvoorbeeld bij het bouwen van viaducten of kelders – en wordt gedroogd door zon en wind, zodat er geen extra energie aan te pas hoeft te komen. “Maar liefst 90 procent van het aardoppervlak is geschikt om er leemstenen mee te maken. En als je ze niet meer nodig hebt, laat je ze gewoon liggen en vallen ze vanzelf weer uiteen. Milieuvriendelijker en gezonder bouwen kan niet”, zegt Rokus Oskam van Oskam v/f uit Lekkerkerk.
Dat geldt ook voor het Drentse leem dat Oskam zelf gebruikt. Dat is leem dat bij bouwprojecten overblijft. Oskam houdt de kwaliteit van de grondstoffen wel goed in de gaten. Zo gebruikt hij geen geroerde grond en let hij bij het afgraven op hoe dat wordt uitgevoerd, zodat de grondstof zo zuiver mogelijk blijft.
Wildlands
Dat het Lekkerkerkse bedrijf met een productielocatie in Emmen terechtgekomen is, komt door de bouw van de nieuwe dierentuin Wildlands in Emmen. Vanwege de duurzaamheidsambities die bij de aanbesteding daarvan werden gesteld, is hier vrijkomend leem hergebruikt voor leemstenen. Daarvoor is in de buurt van de dierentuin een loods neergezet als productielocatie.
“Daardoor konden we weersonafhankelijk produceren. Belangrijk is namelijk dat het leem precies de goede vochtigheid heeft. Leem wordt niet gebakken, maar geperst. Van 8 liter leem maken we een steen van 4 liter. Het leem moet daarvoor aardvochtig zijn. Als het leem te nat is kun je het niet persen.” Leem wordt daarom na de winning eerst door zon en wind gedroogd, waarna de brokken worden gemalen en gezeefd.
Waterbestendig
In Wildlands Emmen zijn de leemstenen gebruikt voor muren van een nagebouwde moskee uit Mali, die de entree vormt van de serenga. Om dat buitengebruik mogelijk te maken, wordt het leem voor het persen aangemengd met 6% kalk. Dergelijke stenen worden na het persen in plastic opgeslagen op pallets, zodat de kalk de tijd krijgt om uit te harden. “De steen is daardoor waterbestendig. Het enige wat je moet voorkomen is dat de steen helemaal verzadigd raakt met water en er dan vorst overheen komt. Dan vriest de steen kapot. Om dat te vermijden is het voldoende om de bovenzijde van een muur af te dekken en de leemstenen op een plint te plaatsen die optrekkend vocht tegenhoudt. Regen op de stenen is niet erg. Daardoor wordt de steen maar aan één kant nat en raakt die niet verzadigd.” Voor het verwerken van de stenen wordt leemmortel toegepast met een twee keer zo hoog percentage kalk. De watervaste steen is in Emmen overigens niet meer zichtbaar doordat die afgestuukt is.
Binnenmuren
In Wildlands Emmen zijn daarnaast ook in de binnenmuren van de restaurants leemstenen toegepast en afgewerkt met leemstuc. Behalve vanwege het hergebruik van grondstoffen is hier ook voor leemstenen gekozen vanwege de vocht- en warmteaccumulatie en de akoestische werking. “Leem neemt snel warmte op en geeft die langzaam af. Het is dus ideaal voor warmteopslag. Ook werkt het vochtregulerend. Doordat de stenen niet worden gebakken, behoudt leem zijn werking. Daarnaast heeft leem een zacht en open oppervlak, waardoor de akoestische demping heel goed is. Door de soortelijke massa heeft een wand van leemstenen daarbij bovendien een hoge geluidsisolatie.” Vanwege deze gunstige invloed op het binnenklimaat wordt leem in West-Europa vooral gebruikt voor binnenmuren. In bijvoorbeeld de binnenlanden van Afrika daarentegen worden ze in watervaste vorm juist veel gebruikt voor buitenmuren, doordat het vaak het enige bouwmateriaal is wat voorhanden en betaalbaar is.
Eigen machines
Het persen van de stenen doet Oskam v/f met hydraulische persen die ze zelf ontwerpen en produceren. Dat varieert van zo eenvoudig mogelijke machines voor Afrika – waar ze met simpele hulpmiddelen te repareren moeten zijn en eventueel volledig met de hand bediend moeten kunnen worden – tot volledig geautomatiseerde en computergestuurde machines, waarmee de samenstelling van elke steen exact te monitoren is. Wat alle persen gelijk hebben is de maatvoering: de leemstenen worden geproduceerd in de maat van een Romeinse voet (295 x 140 mm). De dikte kan wel verschillen. Die is normaal 90 mm, maar kan ook 105 of 70 mm zijn. Voor een vierkante meter zijn 32 stenen nodig, wat een efficiënte verwerking betekent.
De reden voor deze maatvoering ligt ook in die efficiënte verwerking, die met name voor Afrika de standaard is. De stenen zijn bij deze maat ook nog goed hanteerbaar, met een volumieke massa van 2200 kg/m3.
Dertig jaar
Rokus Oskam is al dertig jaar bezig met leem. Hij kwam er toevallig mee in aanraking toen hij in Australië was. Hij was en is vooral enthousiast over het binnenklimaat in een gebouw van leemstenen. Bouwen met leemstenen is in zijn overtuiging vele malen beter en gezonder dan toepassen van allerlei dampremmende en luchtdichte bouwmaterialen. “En de kostprijs van de grondstof is laag. Met een simpele machine en een generator kun je bijna overal bouwen. We doen dat bijvoorbeeld voor de stichting Dogon Onderwijs ook in Afrika, waar we diverse scholen bouwen.”
Toen Oskam destijds met leem in aanraking kwam, waren er nog geen machines voor. Daarom is hij die zelf gaan ontwikkelen en bouwen. Inmiddels zijn er wel meer machinebouwers, maar zijn de machines van Oskam nog steeds toonaangevend door hun kwaliteit van materialen en persing. “Daardoor kan er voor buitenstenen bij ons de helft minder kalk of cement in dan bij andere machines. En kalk of cement is de helft van de kostprijs van een leemsteen. Dat scheelt dus nogal in kosten en grondstoffen.”
De diverse machines van Oskam voor breken, malen en zeven en persen zijn overigens allemaal mobiel. “Voor kleine projecten is het interessanter om stenen te kopen, maar voor grotere projecten waar een tijdelijke productieloods kan worden geplaatst, is het interessant om zelf op locatie te produceren. Dan gebruik je eigen grondstoffen en je bespaart op transport.”
Groeiende markt
Behalve leemstenen en machines voor productie van leemstenen, levert Oskam v/f ook leemstuc. “En ook die is zon- en windgedroogd. Dus zonder gebruik van extra energie. Er is ook Duitse leemstuc op de markt die ovengedroogd is. Dat is vanuit milieuoogpunt minder gunstig.”
Oskam ziet inmiddels allerlei nieuwe ontwikkelingen op de markt van leem. Zoals leemstenen met sleuven voor wandverwarming. Maar ook doorgaande matten met elektrische wandverwarming om in twee lagen leemstuc op te nemen. “De laatste vier jaar groeit de interesse in leem behoorlijk hard. Als de milieuprestatie van bouwmaterialen mee gaat tellen in de bouw, zal dat nog een forse impuls geven. Frankrijk doet dat al en daar is het effect duidelijk merkbaar.”
Fotografie: Oskam v/f
