Sociale woningbouw staat vaak onder druk van tegenstrijdige eisen: betaalbaarheid, kwaliteit en duurzaamheid lijken elkaar uit te sluiten. Toch laten recente voorbeeldprojecten zien dat deze belangen elkaar juist kunnen versterken. In dit artikel een analyse van zes recente projecten die laten zien hoe woningcorporaties, architecten en aannemers innovatieve antwoorden vinden op de uitdagingen van vandaag.
Groen als structureel element
Een opvallend terugkerend thema is de integratie van groen in architectuur en stedenbouw. De Trudo Toren in Eindhoven is het bekendste voorbeeld. Het is wereldwijd de eerste verticale bosflat in de sociale sector. Iedere loft beschikt over een balkon met twee grote groenbakken, goed voor 135 bomen, 1.500 struiken en 8.500 vaste planten.
In de wijk De Kuil in Bergen op Zoom ontwierp KAW architecten in opdracht van aannemer Constructif een plan voor een klimaatadaptieve renovatie: van de 170 woningen hebben er 60 een mos-sedumdak aan de voorzijde en een nieuw geïsoleerd pannendak aan de achterzijde, inclusief zes zonnepanelen. Deze groene strategieën versterken de esthetiek en ecologie van de wijk.
Bij Groenmarkt is groen niet decoratief, maar functioneel en structureel verweven met het ontwerp. Landschapsarchitect Harro de Jong ontwierp een stenig plein met enkele bomen en een speelse ‘gele duin’ als ontmoetingsplek. Door het ontwerp is er een spontaan, levendig verblijfsgebied ontstaan met plek voor mensen van alle leeftijden. Daarnaast koos De Jong voor vijf verschillende plantsoorten die langs de gevel in de volle grond omhoog groeien, in plaats van in bakken of op daken. Op het dak kwam geen moestuin, maar een duinlandschap met scheefstaande dennen en een zwembad. Het resultaat is een natuurinclusieve woonomgeving die het welzijn van mens, plant en dier centraal stelt en bovendien het hemelwater volledig opvangt en hergebruikt.
Architectonische eigenheid binnen budgettaire beperkingen
Waar sociale woningbouw vaak met eenvormigheid wordt geassocieerd, tonen meerdere projecten dat esthetische kwaliteit en sociale woningbouw weldegelijk hand in hand kunnen gaan. In New Brooklyn (Almere) koos Jasper Smits Architecten voor een bakstenen gevel met ambachtelijke detaillering en afgeronde hoeken: “Mijn ontwerpen zijn een abstractie geworden van de overheersende gebouwtypes van New Brooklyn”, aldus Jasper Smits. Het resultaat is stoer, sober en onderscheidend, ondanks het beperkte sociale woningbouwbudget.
Ook bij Westerschans 1A in Goes blijkt dat esthetiek en sociale woningbouw geen tegenstelling hoeven te zijn. De gevels zijn geïnspireerd op Zeeuwse stoplappen, met een genuanceerd kleurenpalet van gesinterde bakstenen. “Veel sociale woningbouw is halve copypaste. In Westerschans 1A zijn de vier woningtypes weliswaar gelijkmatig, maar het gebouw is rijk aan beleving en met evenveel aandacht ontworpen als een publieksgebouw”, vertelt architect Anton Zoetmulder. De toepassing van gesinterde bakstenen en patronen geeft het gebouw een uitstraling die verbonden is aan de identiteit geschiedenis van de plek.
In Zeist koos MIX Architectuur juist voor ingetogenheid: een natuurlijke uitstraling met gemêleerd metselwerk en houten elementen. “Bij de positionering en vorm van de gebouwen hebben we rekening gehouden met de bestaande bomen op de locatie en de gebruikte materialen en kleuren”, legt architect Silvester Klomp uit. De heldere constructieve opzet die voor beide gebouwen identiek is, maakte het mogelijk om een luxe uitstraling met beperkte middelen te realiseren.
Slimme installaties en passieve bouwprincipes
Een opvallend verschil tussen de projecten is de technische insteek. In Goes is gekozen voor een innovatieve ijsbuffer als warmte- en koudeopslag. Dit ondergronds reservoir van 15 meter doorsnee, gevuld met water, bevriest gecontroleerd. “De ijsbuffer bestaat uit een groot betonnen reservoir in combinatie met zonnecollectoren en pv-cellen op het dak”. Het principe van latente warmte benut vrijkomende energie bij het bevriezen en smelten van water. Hierdoor kan het gebouw efficiënt worden verwarmd of gekoeld zonder conventionele warmtepompen. De installatie is volledig geïntegreerd in een technische ruimte onder het gebouw en wordt centraal gemonitord.
Tegenover deze hightech-oplossing staat het lowtech-concept van MIX Architectuur in Zeist. De woningen zijn all-electric met simpele radiatoren en balansventilatie. “Voordeel voor de woningbouwvereniging is dat het systeem plug-and-play is: wanneer er iets kapot is, kan het heel eenvoudig worden vervangen”, aldus Silvester Klomp, architect bij MIX Architectuur. Om de installaties low-tech te houden, is de gebouwschil leidend geweest in het ontwerp: dikke isolatie, extra kierdichting en triple glas vormen de basis voor BENG 1-prestaties. “Het is nog nét geen passiefhuis.”
Sociale component als motor voor ontwerp
Sociale cohesie is in alle projecten meer dan een bijzaak. In de Trudo Toren zijn 80 van de 125 woningen toegewezen op basis van motivatiebrieven. Daarnaast zijn 30 woningen bestemd voor urgenten en statushouders. Het doel: direct vanaf de oplevering een actieve community te hebben die echt een bijdrage levert aan het complex.
Groenmarkt Amsterdam brengt verschillende doelgroepen samen, waaronder ouderen. Deze beschikken over ruime woningen, een gemeenschappelijke woonkamer en een eetkamer. “We hebben toen een beukbreedte van 6,30 meter bedacht met voldoende plek voor een goed tweepersoonsbed,” aldus Ronald Janssen. De brede gangen, de buitenruimte op het dak en ontmoetingsplekken in de plint stimuleren contact en welzijn.
Ook in Bergen op Zoom was bewonersparticipatie essentieel. Volgens architect Wouter Rooijackers van KAW waren alle bewoners erg actief en betrokken en alles wat we hebben uitgevoerd is voorgelegd en besproken. “Neem bijvoorbeeld de kozijn-indelingen. Voor het ventilatierooster in het kozijn op de begane grond is speciaal op verzoek een tussenkalf geplaatst. Hierdoor hoeven de bewoners de raambekleding niet te vervangen.”
Sociale woningbouw als proeftuin voor innovatie
Sociale woningbouw lijkt steeds vaker te functioneren als proeftuin voor duurzame, sociale én esthetische innovatie. Wat opvalt is dat prefab en betaalbaarheid geen rem zijn op kwaliteit, mits ontwerp en uitvoering slim samenwerken. Groen is geen decoratie, maar structureel onderdeel van de bouwkundige opgave. En sociale cohesie wordt niet aan het toeval overgelaten, maar begint bij het ontwerp.
