Circulair bouwen

In de moderne bouwsector is duurzaamheid een centrale pijler. Een van de meest innovatieve benaderingen binnen dit domein is circulair bouwen. Dit concept gaat verder dan traditioneel duurzaam bouwen door een holistische benadering te hanteren waarbij niet alleen de milieu-impact van het gebouw zelf, maar ook de gehele levenscyclus van materialen en bouwmethoden optimaliseert. dit artikel komen de kernprincipes van circulair bouwen aan de orde, bespreken we de voordelen ervan, laten we pioniers op het gebied van circulair bouwen en ontwerpen aan het woord en geven we enkele praktijkvoorbeelden van circulair bouwen.

Wat is Circulair Bouwen?

Circulair bouwen is een bouwmethode die gericht is op het minimaliseren van afval en het maximaliseren van het hergebruik van bouwmaterialen. Dit staat haaks op de lineaire benadering van de bouweconomie die bouwmaterialen na gebruik afdankt. De circulaire bouweconomie streeft naar een gesloten kringloop.

De Kernprincipes van circulair bouwen

Bij circulair bouwen maakt de manier van ontwerpen het verschil. Gebouwen worden niet langer ontworpen voor de eeuwigheid, maar met het oog op demontage en hergebruik.  Gebouwen en constructies worden zodanig ontworpen dat ze gemakkelijk gedemonteerd kunnen worden. Dit betekent dat bouwmaterialen en bouwcomponenten zonder veel moeite van elkaar gescheiden en opnieuw gebruikt kunnen worden. Een goede manier om dit te realiseren, is droogstapelsystemen of bout- en moerverbindingen toepassen.

Circulariteit in ontwerp en detail

Circulair bouwen betekent ook circulariteit in ontwerp en detail. Alhoewel een detail vaak als ‘kleinigheid’ wordt gezien, is een bouwkundig (en circulair) detail bepalend voor de uiteindelijke kwaliteit. Maar wat is circulair detailleren? Door enkele simpele principes en belangrijke uitgangspunten te hanteren, kunnen details voor een circulair gebouw worden gemaakt.

Circulariteit en losmaakbaarheid

Een ander handig hulpmiddel is de Rekentool Losmaakbaarheid. Met deze rekentool is het mogelijk de losmaakbaarheid van verbindingen in een constructiedetail per bouwelement te bepalen. De tool is gekoppeld aan het rapport Circulariteit in Referentiedetails. Met de tool krijgt elk element dat wordt ingevoerd een score tussen 1 en 0,1. Hoe hoger het getal, hoe eenvoudiger het bouwelement te demonteren is.

Circulair bouwen en brandveiligheid

In een circulaire economie wordt het hergebruik van grondstoffen en producten gemaximaliseerd en waardevernietiging geminimaliseerd. In de bouw is het hergebruiken van bouwmaterialen en -producten dan ook één van de pijlers van circulair bouwen. Maar hoe gaan circulariteit en brandveiligheid samen? Dit artikel is een denkrichting met aandachtspunten over de beoordeling en het vastleggen van de brandveiligheid van circulaire bouwmaterialen en -producten.

Gebruik van hernieuwbare en duurzame materialen

Een circulaire bouweconomie selecteert materialen op basis van hun hernieuwbaarheid, duurzaamheid en potentieel voor hergebruik. Biobased bouwmaterialen, zoals hout, bamboe en hennep passen goed bij circulair bouwen vanwege hun natuurlijke hernieuwbaarheid ofwel snelle hergroeibaarheid. Bovendien passen goed herbruikbare materialen als staal en aluminium die oneindig te recyclen zijn goed in de filosofie van circulair bouwen en ontwerpen.

Niet slopen maar bouwmaterialen terugwinnen

Urban mining, het proces van terugwinnen van bouwmaterialen uit bestaande gebouwen, infrastructuur en stedelijke gebieden, sluit naadloos aan bij de principes van circulair bouwen. En dat blijkt meer te zijn dan een eendagsvlieg. Zo gaat in Noord-Holland circulair slopen de standaard worden. Dat is vastgelegd in de Circulaire Deal Secundaire Bouwmaterialen NHN die door 37 partijen is ondertekend. In de deal staat dat minimaal 50% van de te slopen gebouwen in 2024 circulair gaat gebeuren.

Minder behoefte aan grondstoffen

Urban mining zorgt ervoor dat essentiële bouwmaterialen zoals aluminium, koper, staal, beton, hout en glas die al aanwezig zijn in de gebouwde omgeving opnieuw in nieuwe bouwprojecten terechtkomen. Deze aanpak kan de behoefte aan nieuwe grondstoffen verminderen wat direct bijdraagt aan het minimaliseren van bouwafval.

Pioniers in circulair slopen

Een pionier op het vlak is New Horizon. Dat blijkt onder meer uit het Circular Design Collective dat met een heldere ambitie van start gegaan is. In 2025 zal minimaal dertig procent van alle gebouwen in Nederland worden ontworpen vanuit circulaire principes. De club noemt zichzelf het grootste circulaire architecten- en designcollectief van Nederland. Bouwwereld sprak met Karin Dorrepaal van DOOR Architecten en Winie Van Oorschot van Urban Miner New Horizon Zij maken deel uit van het collectief dat in het leven is geroepen om meer impact in de bouwsector te sorteren.

Een andere circulair sloop- en remontagebedrijf is Lagemaat uit het Gelderse Heerde. Lagemaat heeft het negen verdiepingen tellende voormalige provinciehuis in Arnhem compleet gedemonteerd. De kanaalplaatvloeren en gevelelementen worden een-op-een hergebruikt voor de nieuwbouw van een sporthal in Arnhem en het nog te bouwen kenniscentrum voor circulair bouwen van Lagemaat Circulair

Pioniersrol voor architecten en het Rijksvastgoedbedrijf

Architecten kunnen een pioniersrol vervullen in de transitie naar circulair bouwen door innovatieve ontwerpen te ontwikkelen die gericht zijn op duurzaamheid en hergebruik. Ten eerste kunnen zij gebouwen ontwerpen die modulair en flexibel zijn met onderdelen die eenvoudig zijn te demonteren en opnieuw te gebruiken. Dit draagt bij aan de reductie van bouwafval en bevordert een langere levensduur van materialen.

Daarnaast kunnen architecten de toepassing van biobased materialen en gerecyclede bouwmaterialen stimuleren. Door bewust te kiezen voor materialen die hernieuwbaar zijn of afkomstig uit urban mining, verkleinen ze de ecologische voetafdruk van hun projecten. Een goed voorbeeld hiervan is en robuust maar verouderd defensiekantoor uit 1980 van het Rijksvastgoedbedrijf op het voormalige Marinevliegkamp Valkenburg in Katwijk. Dit gebouw wordt onder de noemer Kantoor vol Afval (KaVa)

omgevormd tot een inspirerende werkomgeving voor de Rijksoverheid. Het gebouw moet aantonen hoe hergebruik en hoogwaardige kwaliteit hand in hand kunnen gaan. Het KaVa gaat een voorbeeldstellend project voor circulair renoveren en de opschaling daarvan worden. Popma ter Steege Architecten uit Leiden is nauw bij het project betrokken. Josse Popma en Jan Willem ter Steege geven tekst en uitleg.  

Koplopers in circulair bouwen en ontwerpen

Een koploper op het gebied van circulair bouwen en ontwerpen die Bouwwereld in de gelijknamige rubriek interviewde is Hans Hammink, associate architect bij de Architekten Cie. in Amsterdam. Hij was al met circulair bouwen bezig toen deze manier van ontwerpen nog niet eens in de kinderschoenen stond. In het interview zegt hij dat in het verleden veel architecten dachten dat bestaande gebouwen alleen maar in de weg stonden. Het liefst wilden ze iets gaafs en nieuws bouwen. Die opvatting is aan het kenteren. Hammink ziet het bestaande gebouw steeds vaker als waardevol object waarin kostbare grondstoffen zijn opgeslagen.

Een andere circulaire pionier is  Menno Rubbens, directeur van Cepezed projects. Rubbens is in 2022 uitgeroepen tot Circular Hero. Volgens de jury van de Circular Awards 2022 omdat hij niet anders zou kúnnen dan circulair bouwen. Zelfs al zou hij dat willen. Zelf ziet hij het winnen van de prijs als een erkenning van het werk dat Cepezed al 45 jaar doet. Bouwwereld ging met Rubbens in gesprek over de toekomst van de bouwsector en de manier waarop je circulair bouwen en ontwerpen in het denken van de sector kunt verankeren. 

Transitieteam Circulaire Bouweconomie

Vincent Gruis loopt ook voor de troepen uit als het om circulariteit gaat. Als voorzitter van het Transitieteam Circulaire Bouweconomie adviseert hij de Rijksoverheid de MPG-norm voor woningbouw ambitieus neer te zetten. Als het aan hem ligt, is morgen een MPG van 0,3 een feit. Dat is de norm die koplopers in de bouw nu al hanteren en dat moet de norm voor het peloton voor over een paar jaar zijn. Die eis stimuleert dat bouwend Nederland massaal omgaat naar fabrieksmatig bouwen met biobased en herbruikbare materialen.

Gebouwenmarktplaats

Een duo dat flink aan de weg timmert als het om het realiseren van een circulaire bouweconomie gaat, zijn Mirjam Schmüll en Hylke Faber van Brokkenmákers. Dat zijn mensen met een missie. Ze willen vol op het orgel gaan om de doelstelling van een 100 procent circulaire bouweconomie in 2050 te halen. De onlangs gelanceerde Gebouwenmarktplaats is daar een belangrijke aanvullende schakel in, maar ook initiatieven als het hergebruik van domtorenpuin en de inzameling van gebruikte steigernetten zijn van hen afkomstig. Bouwwereld voerde een gesprek met twee idealistische hemelbestormers over circulaire doelen en hoe die te realiseren.

Fabrikanten van bouwmaterialen

Opweg naar de circulaire bouweconomie in 2050 zien talrijke materiaalinnovaties het licht. Maar ook fabrikanten van bouwmaterialen timmeren aan de weg. Dat blijkt onder meer uit de rubriek In Transitie uit Bouwwereld. Boven de artikelen in deze rubriek staat: Bouwwerken zijn verantwoordelijk voor zo’n 40 procent van de CO2-uitstoot wereldwijd. Zo’n 11 procent komt voor rekening van de productie en verwerking van bouwmaterialen. fabrikanten van bouwmaterialen moeten dus forse stappen gaan zetten. Lineaire productieprocessen zullen circulair moeten worden – dat is de transitie waar fabrikanten middenin zitten.

Enkele woordvoerders van fabrikanten die in Bouwwereld hun circulaire ambities over het voetlicht brachten waren Bauke Geuzebroek. Als het aan hem ligt, wordt Knauf circulair koploper in Nederland of zelfs Europa op het gebied van recycling en duurzame producten. Hij ondersteunt die ambitie vanuit de intrinsieke motivatie om dingen beter en duurzamer te maken. En dan niet alleen vanuit een verbeteringsgedachte. Wat hem betreft moeten we wel kiezen voor duurzaamheid, willen we de wereld leefbaar houden voor de volgende generaties.

Teun van Schadewijk van Kingspan Unidek is minstens zo ambitieus. Hij wil dat Kingspan een onderneming wordt die zonder schadelijke uitstoot produceert. Om dat te bereiken, lanceerde Kingspan in 2020 het Planet Passionate – programma. Hiermee zet het bedrijf concrete stappen op het gebied van CO2– reductie, verkleining van de afvalberg en duurzame energieopwekking. Ook zoekt het bedrijf actief naar alternatieven voor aardolie als grondstof en zet Kingspan vanaf dit jaar CO2– uitstoot als kostenpost op de balans.

Uit de mond van Ruben Raadschelders van Dura Vermeer valt eenzelfde geluid op te tekenen. Als het aan hem ligt, gaat het bedrijf de uitstoot tot nul reduceren. Om dat te bereiken, past Dura Vermeer constructiestaal toe uit smeltovens die waterstof als brandstof gebruiken. Dat is een primeur in de Benelux.

Praktijkvoorbeelden van circulair bouwen

In 2030 moet de Nederlandse bouwsector voor 50 procent circulair zijn. Maar wat betekent circulair bouwen eigenlijk en wat zijn de gevolgen voor de interieursector waar budgetten vaak scherp en tijdlijnen kort zijn? Marieke van den Heuvel (ruimtelijk ontwerper en onderzoeker) duikt samen met Judith Montens (specialist duurzaamheid Baars & Bloemhoff) in de keten van interieurbouw op zoek naar een antwoord op deze vragen. Ze gaan in gesprek met Twan Steeghs (associate partner bij Fokkema & Partners) en projectarchitect Dirk Zwaan, die samen aan een circulair ontwerp voor de renovatie van het interieur van Nationale-Nederlanden werkten.

De Sterrenschool in Hilversum is een ander voorbeeld van circulair bouwen . Aan een krap budget werd toch nog een circulaire ambitie toevoegen. Bij de bouw van de Sterrenschool is het gelukt. De lessen voor de toekomst? In een vroeg stadium samenwerken en keuzes maken, én werken vanuit een andere mentaliteit dan voorheen.

Een vroeg voorbeeld van circulair bouwen en ontwerpen is de huisvesting van Alliander. Bij dit bouwproject rees de vraag wat te doen met verouderde jaren 70-kantoren? Alliander koos met het consortium VolkerWessels Vastgoed/RAU voor een circulaire aanpak met tachtig procent hergebruik. Niet alleen de gebouwen, maar ook kabelhaspels, constructiedelen en plafondplaten vonden nieuwe toepassingen onder een opvallend golvend dak.

De Satelliet, de ronde toren van het kantoorgebouw van de Nederlandsche Bank in Amsterdam, is inmiddels volledig ontmanteld. Het materiaal van de dertig jaar oude toren krijgt een nieuwe bestemming verderop in de stad. Het plan is de onderdelen van de Satelliet te gebruiken voor de bouw van drie, maximaal vier ronde gebouwen, als onderdeel van een complete gebiedsontwikkeling in Amsterdam-Noord.

Gaat circulair bouwen zijn beloftes waarmaken?

Circulair bouwen is een van de oplossingen voor de duurzaamheidsproblemen in de bouwsector. De belofte is dat deze bouwmethode, die gericht is op hergebruik van bouwmaterialen en minimalisering van bouwafval, zal bijdragen aan een duurzamere wereld. Maar gaat kan circulair bouwen deze verwachtingen ook inlossen? Verschillende studies en praktijkvoorbeelden geven een genuanceerd beeld.

Een van de belangrijkste beloften van circulair bouwen is de aanzienlijke vermindering van de ecologische voetafdruk. Onderzoek wijst uit dat circulair bouwen inderdaad de CO2-uitstoot kan reduceren en het gebruik van nieuwe grondstoffen kan minimaliseren. Volgens een rapport van het World Green Building Council kan circulair bouwen leiden tot een CO2-reductie van wel 30 procent in vergelijking met traditionele bouwmethoden.

Echter, de praktijk wijst uit dat de implementatie van circulair bouwen op grote schaal nog steeds uitdagingen kent. Het vergt een fundamentele herziening van bouwprocessen, logistiek, en wet- en regelgeving. Bovendien zijn er nog technische beperkingen op het gebied van materiaalhergebruik, waardoor de beloften niet altijd volledig worden waargemaakt .

Economisch gezien belooft circulair bouwen aanzienlijke voordelen op lange termijn, zoals lagere materiaalkosten en hogere vastgoedwaarde door de langere levensduur en flexibiliteit van gebouwen. De Ellen MacArthur Foundation voorspelt dat circulair bouwen tegen 2030 kan leiden tot een besparing van 1,8 biljoen dollar wereldwijd Dit potentieel wordt echter nog niet volledig benut, vooral vanwege de hogere initiële kosten en de langere terugverdientijd van circulaire projecten.